Ուսումնական նախագիծ- Վահան Տերյան

Իմ Տերյանը

Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում

«Հայ գրականության գալիք օրը» հոդվածի վերլուծություն

«Հոգևոր Հայաստան» հոդվածի վերլուծություն

Վահան Տերյանի անծանոթ նամակը

Նամականի

«Մթնշաղի անուրջներ» ժողովածուն

 «Երկիր Նաիրի» ժողովածուն

Սիրո տերյանական ըմբռնումը

Վահան Տերյանի մասին

Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում

Մեր սիրելի երիտասարդ դասախոսը, որ էնքան բանաստեղծորեն խոսեց մեր տաղանդավոր բանաստեղծ Տերյանի քնարի մասին, հայտնեց նաև մի շատ տարածված կարծիք, թե Տերյանը զուրկ է ղայնությունից և հարազատ չի մեզ։ Ինձ թվում է, որ էդ կարծիքը սխալ է։ Չմտնելով քննության մեջ, թե ինչ է հարազատությունը և ինչ նշաններով է արտահայտվում, ես գտնում եմ, որ նրա թախիծն ու երազները, մշուշն ու աղջամուղջը խորթ չեն մեր երկրին ու մեր հոգուն։ Ես եղել եմ էն երկնքին մոտիկ լեռնադաշտում, ուր ծնվել է Տերյանը, և կարծես թե նա լիքն է էն մշուշային թախիծով ու քնքույշ երազներով, որ բնորոշում են մեր տաղանդավոր բանաստեղծի քնարը։ Վերջապես թախիծն ու երազը խորթ չեն հայի հոգուն, և մենք շատ երազկոտ ժողովուրդ ենք։

Խոսեց և նրա երգերի մոնոտոնության մասին, և լսողները շատ հեշտ կարող են սրա տակ ձանձրալին հասկանալ։ Բայց դուք, ինչպես ամեն բանաստեղծի, էնպես էլ Տերյանի լավ երգերն առեք և բանաստեղծական գոհարներ կտեսնեք, որ ձեզ բարձր գեղարվեստական հաճույքներ կտան։ Չպետք է մոռանալ և էն հանգամանքը, որ Տերյանը դեռ տվել է իր առաջին շրջանի երգերը, և այժմ ինչպես ինքն է գրում իր վերջին երգերից մեկում, նոր արշալույս ու նոր հորիզոն, նոր կյանք է ողջունում։

Հովհաննես Թումանյան

Հանդիպել է քեզ պատմության շեմին, ուղեկցել ամբողջ երիտասարդությունդ և այնուհետև դարձել մշտական բարեկամդ: Նրան ծանոթանալուց է սկսվել գիտակցական կյանքդ, որի թարգմանիչն է դարձել, երբ`ինքդ տակավին եղել ես «անլեզու». Սերդ ես խոստովանել` նրա լեզվով, կարոտդ թեթևացրել նրա բառերով, թախծել ես` նա՛ քեզ հետ, երջանկությունդ ու բերկրանքդ է խոսել նրա բերանով: Նրա մտքերն ու խոհերը, ապրումներն ու հույզերը գիտես անգիր…

Պարույր Սևակ

«…Եվ նորից կզգանք, որ

Մեր սրտին դու մո՛տես

Մորմոքող հրի պես մեր

Հիվանդ արյան,

Որ լուսե երգին քո մեր

Հոգին կարոտ է,

Օ՛, հեռու ընկեր իմ, օ՛,

Վահան Տերյան…»:

Եղիշե Չարենց

«Նա մի նոր գույնով, մի նոր ձայնով երգեց և՜սերը, և՜հայրենիքը, և՜բնությունը: Նա թարմացրեց հայ պոեզիայի և՜նյութը, և՜լեզուն …. Նրա բանաստեղծություններից անվիճելի մի քանակ կմնան որպես հավերժական արժեքներ բոլոր ժամանակների համար, որպես մարդկային բյուրեղացած զգացմունքներ ու անխառն գեղեցկություններ»:

                                                                                                  Ավետիք Իսահակյան

Վահան Տերյանի անծանոթ նամակը

(Հատված 1915 թ. սեպտեմբերի 13-ին Պետրոգրադից Ցոլակ Խանզադյանին հասցեագրված նամակից)
… Ռուսների (ոչ միայն Ռուսիայի) նկատմամբ ես բավականաչափ հիասթափված եմ. մինչդեռ ես չէի՞ այն ռուսոֆիլն արդյոք (այս գաղափարի համար նույնիսկ տուժեցի դաշնակների կեղմից). իհարկե, սա դեռ նահանջ չէ, բայց ստիպում է սա շատ ավելի լուրջ մտածելու, ռուս պետության չեմ ասում, ռուս ժողովրդի «միսսիայի» նկատմամբ: Իմ տարակուսանքների աճման և զարգացման մեծ զարկ տվեց Գորկին, որի մոտ նորերս մի շաբաթ ապրեցի և շատ ու շատ զրուցեցի ամեն տեսակ հարցերի մասին: Նա ասում է (կարդա և զարմացիր): 1. Ռուս ժողովուրդն անգութ ու չոր, դատողական ժողովուրդ է, բայց զգայնական (ոչ թե զգացմունք, այլ սլավոնական զգայնություն): 2. Դաժան է, ինչպես ոչ մեկ այլ ժողովուրդ, և կյանքից այլ օրինակների շարքում (ամբողջ կույտ օրինակներ բերեց) հետևյալ օրինակը: Սիբիրում գողեր կան, որոնք թեյաբեռներից թեյ են գողանում: Եվ երբ բռնում են, գիտե՞ս ինչ են անում նրանց: Հետանցքից ցցափայտ են մտցնում այնպես, որ մյուս ծայրը բերանից դուրս գա, և ձեռքերը հետևից կապում են այդ փայտին… — Գողերի նկատմամբ որտե՞ղ են վարվում այդպես,- հարցնում է նա: Ես հիշեցի, որ ախր մեզ մոտ էլ դուխոբորները (տոլստոյականները) արոտախախտման (ապօրինի արածեցման) համար մինչ ի մահ ծեծում են դագանակներով: Բայց թողնենք, իհարկե, ես այժմ չեմ կարող ամենը պատմել քեզ, և այս ամենը չափազանց մերկապարանոց կթվա քեզ: Այս ամենը, ինչ խոսք, ինձ խելահեղ որոշման չի մղում, սակայն ստիպում է խորհել այն ստրկամտորեն հիացական վերաբերմունքի վրա, որը պաշտամունքայնության է հասել մեր մեջ և մեզ սարքել մոլի սլավոնաֆիլներ: Ռուսական տխրահռչակ անկեղծության առթիվ գիտե՞ս ինչ ասաց Գորկին: — Այդ խոսքերը գործերի ստորությունն արդարացնելու անզուսպ մղումից են, և դրանք՝ այդ խոսքերը նրան (Գորկուն) վրդովմունք են պատճառում: Տոլստոյն, ասում է,- չոր, անգութ, եսամոլ մարդ էր, ընսմին չափազանց զգայնամոլ (նա շատ բան պատմեց, բայց շատ երկար կլինի գրել): Նրա վերաբերմունքը Տոլստոյի նկատմամբ գրեթե նույնն է, ինչ Պառլոյինը (իհարկե, որպես գրողի, նա բարձր է գնահատում և սիրում նրան): Երևակայիր, նույնիսկ Չեխովին է նա անվանում անգութ և ասում է, թե նա բարեկամության զգացմունք չուներ և ընդհանրապես իր մեջ ամփոփված մի ծերուկ ամուրի էր…

Նամականի

«Նամակ Մարթա Միսկարյանին».

«…Տխուր է: Արդյոք երազա՞նքն է անիրականալիի մասին, թե՞ կարոտը անդառնալի-հեռավորի մասին, չգիտեմ: Ինչ-որ տարօրինակ զգացողություն է: Կարծես թե նամակը հին, վաղուց ծանոթ, մի ժամանակ մոտիկ եւ անակնկալ հեռացած մեկից է: Կարծես հարազատ եւ տարորեն-հեռու, գուցե առհավետ, նույնիսկ ամենից հավանական է, առհավետ հեռու մեկից: Մի՞թե մենք կհանդիպենք: Մի՞թե կմտերմանանք երբեւէ:
«Կուզենայի ավելի մոտիկ…» «Այդպես դասավորվեցին հանգամանքները»:
Ես էլ էի ուզում, հիշո՞ւմ եք:
Ինձ էլ խանգարեցին հանգամանքները: Բայց չէ որ մեզանից յուրաքանչյուրը կարող էր ասել՝ «ուզո՛ւմ եմ»: Եվ մոտենալ: Մի՞թե սարսափելի է մարդուն մոտենալը եւ մոտիկից նայելը: Երբեմն՝ այո: Բայց չէ՞ որ ամեն մեկը չարժե դրան: Գուցե ես էլ չարժեմ: Իսկ Դո՞ւք: Չգիտեմ: Բայց ես կուզենայի ավելի մոտիկ լինել, ինչպես եւ դուք, եւ համենայն դեպս մենք չմոտեցանք: Իսկ գուցե հենց դո՞ւք եք նա, որը չկա այս աշխարհում: Լավ է նրանց համար, ովքեր սիրում են եւ սիրված են: Նրանց համար հանգամանքներ չկան:
Եթե ես սիրեի՜: … Մի տեսակ քարացել է հոգիս: Սառել է:
Անկամ ու հոգնած:
Գարունն այստեղ աշնան պես է:
Անձրեւ ու անձրեւ:
Տխրություն:
Մենակություն: Մշտապես:
Մենք բոլորս այդպես ենք: Տա՛ աստված, որ ուժգին սիրեք, ում որ սիրում եք: Սիրուց լավ բան չկա:
Իսկ ո՞վ կձայնի մեզ՝, մեռածներիս՝ «ելեք»: Ո՞վ կասի մեզ, տրտումներիս ու միայնակներիս՝ հավատով ու տիրական` «սիրեցե՜ք եւ դուք կհաղթեք մահվան»:
Անձրեւ է: Ցեխ: Գիշեր: Միայնություն: «Հեռվություն»: Ի՜նչ սարսափելի հեռվություն: Մարդ կարողանար սպանել այս միայնությունը: Տա՛ աստված, որ ուժգին սիրեք… Հանդիպում ես, ծանոթանում, բաժանվում: Հավիտենական շրջապտույտ: Եվ հոգումդ վերստին դատարկություն է ու միայնություն: Եվ թախիծ: Հոգնածություն, մահացու հոգնածություն: Ինձ թվում է, թե ես մեռնում եմ: Ուզում եմ, որ երբ կմեռնեմ, եւ շուրջս մահվան լռությունը կտիրի, գերեզմանիս վրա հանկարծ, բայց աննկատելի, երաժշտություն հնչի, որ ճերմակ շորերով մի աղջիկ բերկրալից խաղաղ տրտմությամբ լի, մի եղանակ նվագի անիրականալիի, հեռավորի, առհավետ հեռավորի մասին: Որ շուրջս ծաղկեն փաղքուշ, պայծառ անմոռուկներ, ինչպես լուսավոր տխրության եւ մեղմ ուրախության մեղեդի:
Ախ, նորից այս տաղտկալին, աշնանայինը, հնազանդն ու մորմոքունը, սիրտ ճմլողը: Հավերժորե՜ն, հավերժորե՜ն:
Մարդ ազատվեր սրանից, այս անբացատրելի, այս տարօրինակ տխրությունից: Այս սարսափելի հոգնածությունից: Այս տաղտուկից …»

Վահան Տերյանի առաջին նամակը զոքանչին՝ Ա. Պախալովային.«Մեծարգո Ալեքսանդրա Նազարովնա.

Երեք-չորս օրից հետո ես ու Սուսաննան պետք է պսակվենք, մինչդեռ ես մինչև հիմա ոչ մի տող չեմ գրել Ձեզ: Բայց ճշմարիտ, Ալեքսանդրա Նազարովնա, չգիտեմ ինչից սկսեմ և ինչով ավարտեմ նամակս, որը վաղուց պատրաստվում եմ գրել Ձեզ և ոչ մի կերպ չեմ կարողանում: Բանն այն է, որ ախր ես առաջին անգամ եմ ամուսնանում և Ձեզ գրում եմ նույնպես առաջին անգամ, ուստի հուսով եմ, կհասկանաք, թե ինչու դա ինձ համար այնուամենայնիվ դժվար է: Իհարկե, ես կուզենայի սրտանց շնորհակալություն հայտնել Ձեզ Ձեր բարեհաճ վերաբերմունքի համար դեպի իմ և Սուսաննայի ամուսնությունը, Ձեր բարի ցանկությունների համար, որոնք ինձ հաղորդեց Սուսաննան: Թերևս պետք է որ Ձեզ շնորհակալություն հայտնեմ նաև այն բանի համար, որ լույս աշխարհ եք բերել իմ հարսնացուին: Կարծես այդպես էին անում փեսացուները բարի հին ժամանակներում, ինչպես այդ գրում են բարի հին վեպերում: Ասում են, զոքանչները չար են լինում, բայց ես համոզված եմ, որ ուրիշներից երջանիկ կլինեմ, և դա ինձ շատ և շատ ուրախացնում է: Ձեզ հղում եմ անկեղծ սրտագին ողջույն: Իմ կողմից բարևեցեք ձերոնց բոլորին, որոնց հետ դժբախտաբար կամ բոլորովին ծանոթ չեմ, կամ շատ քիչ եմ ծանոթ:

Կրկին ու կրկին անգամ շնորհակալ եմ Ձեզանից ամեն ինչի համար և ցանկանում եմ Ձեզ շատ–շատ տարիների առողջություն և ուրախություն: Համբուրում եմ ձեր ձեռքը:

Ձեր՝ Վահան
Ձեզ բարևում են Սուսանան և իմ ընկեր Ցոլակը, որը խաչեղբայր է լինելու»:

Նամակի վերջում Սուսաննան գրել է. «Սիրելի մայրիկ, ես էլ բարևում և պինդ համբուրում եմ քեզ: Լավ ենք տեղավորվել: Վահանն ինձ շատ է սիրում, ես էլ նրան»:

<<Մթնշաղի անուրջներ>> ժողովածուն

Ես սիրում եմ քո մեղավոր աչքերը խոր,
Գիշերի պես խորհրդավոր.
Քո մեղավոր, խորհրդավոր աչքերը մութ,
Որպես թովիչ իրիկնամուտ։
Քո աչքերի անծայր ծովում մեղքն է դողում,
Որպես գարնան մթնշաղում։
Քո աչքերում կա մի քնքուշ բախտի վերհուշ,
Արբեցումի ոսկե մշուշ։
Մոլորվածին անխոս կանչող փարոսի շող,
Քո աչքերը հոգի տանջող։
Ես սիրում եմ գգվող-անգութ աչքերըդ մութ,
Որպես գարնան իրիկնամուտ։

<<Երկիր Նաիրի>> ժողովածուն

ՓՈՂՈՑՈԻՄ

Գիշերվա փողոցները թափուր
Շրջեցի տրտում ու միայնակ,
Խոհերով և՛ քաղցր, և՛ տխուր,
Երազով դյութական ու հստակ…

Աշխարհում այս աղոտ, ես քնքուշ
Մի հեքիաթ հյուսեցի քո մասին,
Պատկերըդ լուսեղեն ու անուշ
Պարզեցի կյանքի չար երա զին…

Մեկնեցի վիճակըս անժպիտ
Օրերիդ օրորի՜ ն, օրորի՜ն,
Կույս հոգուդ խնդությանը վըճիտ,
Հայացքիդ տխրությանը խորին…

Անաղմուկ, անտրտունջ, անհնչյուն
Գալիս ես ու նորից հեռանում,
Ու հեռվից դյութում ես ու կանչում,
Լուսերե՜ս, անմարմի՜ն, անանո՜ւն…

Ես կարողանում եմ

                                                      Նախագիծ ՙՙ Ես կարողանում եմ՚

                                                             Մանուկյան Սարգիս

1.      Մուտքագրել տեքստը

Vodka is said to have been developed in the northern European region. The Polish claim it was their discovery. The Russians will tell you it was theirs. Despite the speculation, we will try to summarize it in a couple of paragraphs, using its background in the three countries that played the biggest role in its development Ч Russia, Poland and Sweden.

2.      Համացանցից ընտրել նյութ, կարդալ, հասկանալ, օգտվել on-line բառարանից, թարգմանել մի հատված և գրել կարծիք տվյալ նյութի վերաբերյալ:

Choose a topic from the Internet, read and understand it, use on-line dictionaries, translate a passage and write your opinion about it.

Vodka came to be a huge part of the Russian culture, as it was being distilled even before the word vodka came into general use. Although it has been described by many other names, the word vodka is a diminutive of the word voda, which means water in Russian.

Օղին մեծ մասն է կազմում ռուսական մշակույթի, նույնիսկ  թորած վիճակում այն մտավ օգտագործման մեջ։Չնայած այն բացատրվել է շատ տարբեր անուններով, բայց <<վոդկա>>  բառը կազմված է <<վոդա>> բառից,  որը ռուսերենից  թարգմանաբար նշանակում է ջուր։

3.      Ունկնդրել տեքստ, հասկանալ և վերարտադրել այն:

Listen to the text, understand it and then reproduse it.

16-րդ դարի կեսրին  ալկոհոլը այդքան ընդունված չի եղել, բայց Լեհաստանի թագավոր Յան Օլբրախտը թույլատրել է դրա շրջանառությունը և վաճառքը։Ավելի ուշ 1572թ նա ալկոհոլի հարկերը մեծացնում է 10 անգամ։

4.      Ստեղծած նյութը տեղադրել բլոգում, անգլերեն լեզվի բաժնում:

Insert the created comment in your blogs

http://sargismanukyan16.blogspot.com/p/blog-page_21.html

Պատմության անհատական առաջադրանք

                        Հայկական պետականությունը Կիլիկիայում

                                                                                                

Հայ ժողովորդը 11-րդ դարի վերջերին նոր պետականություն ստեղծեց հեռավոր Կիլիկիայում, որի  պատմությունը լի է վերելքներով և վայէջքներով։Կիլիկիայի  հետ հաշվի են նստել մեծ պետություններ՝  Բյուզանդիան, Իկոնիայի սուլթանությունը, Մոնղոլական տերությունը, Եգիպտոսի սուլթանությունը։Կիլիկիայի հայկական պետության հետ կնքվել են առևտրական պայմանագրեր, դաշնագրեր։

Կիլիկիան մարդկությանը հայտնի էր դեռևս խոր հնության շրջանում: Գտնվելով Միջերկրական ծովի հյուսիս-արևելյան ափին, նա հեռու չէր Աֆրիկայից և Եվրոպայից: Հյուսիսից նա շրջապատված էր Տավրոսյան լեռնաշղթայով, հարավից՝ Միջերկրական ծովով, արևմուտքից սահմանակից էր Պամփյուլիային, իսկ արևելքից՝ Ամանոսի(Սև) լեռներին և Սիրիային: Կիլիկիան ձգվում էր արևմուտքից արևելք 300-կիլոմետր, իսկ հյուսիսից հարավ 80 կիլոմետր տարածություն: Իր բնական պայմաններով երկիրը բաժանված էր երկու մասի. արևմտյան՝ լեռնային ծածկ ունեցող և թանձրախիտ անտառապատ մասի, և արևելյան, որը հարմար էր երկրագործության համար: Արևմտյան մասը հույները անվանում էին Քարքարոտ «տրախիա» կամ «տրախեոբրի», իսկ լատինացիները Cilicia Trachea: Երկրի արևելյան մասը շատ հարուստ հողեր ուներ: Այստեղ էլ առաջացան Ալեքսանդրետը (կամ Իսկանդարուն), Ադանան և այլ քաղաքներ:

Կիլիկիայի հին բնակիչները ծագման և հենց երկրի անվանման մասին գոյություն ունեն տարբեր կարծիքներ:
1 Ըստ Հոմերոսի կիլիկեցիները առաջ ապրում ին Տրոյայից ոչ հեռու, որտեղից նրանց մի մասը գաղթել է Կիլիկիա:
2 Լեգենդը կիլիկեցիների ծագումը վերագրում է դյուցազն Ագենովրի որդուն Կիլիկին: Փյունիկիայի թագավոր Ագենովրը իր Կիլիկ, Կադմուս և Փյունիկ որդիներին ուղարկել է որոնելու իր դուստր Եվրոպային, սպառնալով նրանց տուն չընդունել մինչև նրանք չբերեն իրենց քրոջը: Քանի որ Եվրոպային հափշտակել էր Զևսը, եղբայրները չկարողացան փրկել նրան, ուստի և չվերադարձան: Այն երկիրը ուր հիմնավորվել էր Կիլիկը, նրա անունով էլ հենց սկսեց կոչվել Կիլիկիա:
3 Որոշ գիտնականներ գտնում են, որ Կիլիկիա անունը նրան տվել են հրեաները:
4 Ալիշանի կարծիքով Կիլիկիան իր անունը ստացել էր քարոտ լինելու պատճառով:

Կիլիկիյան պետության էթնիկ քարտեզը XIII դար

Պատմությունն ասում է, որ այստեղ մինչև հայերի կողմից բնակություն հաստատելը, ապրել են շատ ժողովուրդներ՝ ասորիներ, հույներ, հրեաներ, եգիպտացիներ և այլն: Հայերը այստեղ սկսել են ապրել Տիգրան Մեծի ժամանակվանից, երբ հայոց արքան ժամանակավորապես Հայաստանին է միացրել Լևանտի երկրները՝ Ասորիքը, Փյունիկիան, Պաղեստինը, Սինայ թերակղզու մի մասը, Կիպրոս կղզին և Կիլիկիայի Արևելյան մասը: Հետագայում հայերի հոսքը այս վայրերը աստիճանաբար շատացավ: Նեղվելով Բյուզանդիայի և Սասանյան Պարսկաստանի հայահալած ու անհանդուրժող քաղաքականությունից, 4-6-դարերում աստիճանաբար Հայաստանը պարպվում էր իր սիրասուն զավակներից ու որբանում: Դեպի Միջերկրական ծովի արևելյան մասը հայերի հոսքը ավելի ուժեղացավ 7-րդ դարի վերջերից, երբ արաբական հրոսակները գրավելով հայոց արյունոտված երկիրը՝ այն դարձրին իրենց ասպատակության վայրերից մեկը: Մոտ երկու դար արաբական խալիֆաթը կաթիլ-կաթիլ քամում էր հայ մարդու արյունը: Քայքայվում էր ողջ Հայաստան աշխարհը: Կտտանքներին վերջ չկար: Ժողովուրդը՝ շինականը, ռամիկը, իշխանը, հոգևորականը ստիպված թողնում էր իր հազարամյա բնօրրանը, վերցնում պանդխտի իր ցուպը

Խերսոնում պեղված կիլիկյան ապրանքներ

և հանգրվանում Կիլիկիայի, Սիրիայի, Կապադովկիայի և Կոմագենի տարբեր վայրերում, որպեզի կարողանա գոնե ֆիզիկապես գոյատևել: Հավաստի աղբյուրներում խոսվում է, որ դեռևս 6-րդ դարում մեծ թվով հայեր էին ապրում Սիրիայում:Կարելի է վկայակոչել նաև Հովհան Ոսկեբերանից, որը 5-րդ դարի սկզբին արևելյան Կիլիկիայից գրած իր մի նամակում հաղորդում է, թե ինքը ապրում է մի հայ գյուղում և որ այդ շրջանի սեփականատերը հայ իշխան է: Հայտնի է նաև, որ արաբները Դվինից, այսինքն՝ Արարատյան դաշտից մեծ քանակությամբ հայ գերիներ քշեցին Դամասկոս: Սիրիայում և Կիլիկիայում այդ հայերի թիվը այնքան մեծ էր, որ կաթողիկոս-պատրիարք Խաչիկը 972թ. Անտիոք Տարսոն, Սիրիայի ու Կիլիկիայի այլ վայրեր մի շարք եպիսկոպոսներ ուղարկեց այնտեղ ստեղծված թեմերը կառավարելու համար:

Այսպիսով, դարեր շարունակ հայ բնակչությունը Կիլիկիայում ավելանում էր և ուժեղանում տնտեսապես ու քաղաքականապես: Բյուզանդիայի և Բաղդադի խալիֆայության միջև մղվող պայքարի ժամանակաշրջանում խիստ ուժեղացավ հայերի տարագրությունը և Հայաստանից նրանց բռնի վերաբնակեցումը փոքր Ասիայում, գլխավորապես Կապադովկիայում 8-9դ.դ., Միջագետքում, Կիլիկիայում և Սիրիայում: 10-դ. վերջին և 11-դ. սկզբին ոչնչացնելով Վասպուրականի, Անիի և հայկական մյուս թագավորությունները, Բյուզանդական կայսրերը Բագրատունիներին, Արծրունիներին և հայկական այլ թագավորական և իշխանական տոհմերին նոր տիրույթներ հատկացրին կայսրության մյուս շրջաններում: Այսպես, օրինակ, Արծրունիների կառավարման անցավ Սեբաստիան, Բագրատունիներին՝ Կեսարիան, Վարաժնունի ու Պահլավունի իշխանները մարզեր ստացան Միջագետքում և Սիրիայում, իշխան Ռուբենը բնակություն հաստատեց Կիլիկիայում: Դեռ ավելին, բյուզանդական կայսրերը կայսրության արևելյան հողերի կառավարումն ու դրանց պաշտպանությունը հանձնարարում էին հայ իշխաններին: Այսպես, Կոստանդին Մոնոմախը Կիլիկիայի մի զգալի մասի (Տարսոն, Մամեստիա, Ադանա, Պապեռոն և Լամբրոն) կառավարումը հանձնարարեց Աբլղարիբ Արծրունուն: Բյուզանդական կայսրերի կողմից վարած հայահալած և անհեռատես քաղաքականության հետևանքով նշված վայրերում հավաքված բազմահազար հայեր մեծագույն ցանկություն ունեին ստեղծել նոր Հայաստան, ունենալ պետականություն և անկախություն:

Փիլատրոս Վարաժնունու տիրույթները

Արծրունիների թագավորությունը առաջացել է Սեբաստիա քաղաքի շրջանում 1016-1020 թվականներին, երբ սելջուկների հետ առաջին իսկ ընդհարման ժամանակ Սենեքերիմ թագավորը, իր 400,000 հպատակների գլուխ անցած գաղթեց Հալիս գետի վերին հոսանքների շրջանը: Դա առաջին վասալական թագավորությունն էր, որ առաջացավ Կապադովկիայում: Բյուզանդիան Սենեքերիմին շնորհեց պատրիկի կոչում (Բյուզանդիայի կառավարական հիերարխիայում տասնմեկերորդ կարգներ): 1080թ. այս իշխանությունը ընկավ սելջուկ-թուրքերի հարվածների տակ: Կապադովկիայում 1045թ. առաջացավ նաև Բագրատունյաց մի թագավորություն այն բանից հետո, երբ բյուզանդացիները 1045թ. զավթեցին Անիի թագավորությունը, որի փոխարեն Կոստանդին Մոնոմախը Գագիկ 2−րդին հանձնեց երկու աննշան քաղաք՝ Պիզուն և Կոլոնպալատը: Այդ վասալական թագավորության գոյությունը դադարեց 1079թ., երբ Գագիկ 2-րդը սպանվեց հույն ֆեոդալների ձեռքով: 1065թ. Կապադովկիա տեղափոխվեց Կարսի թագավորը՝ Աբաս թագավորի որդին, նույնպես Գագիկ անունով: Կարսի թագավորության փոխարեն նա ստացավ Ծամենդավը և Լարիսան: Ծամենդավի թագավորությունը գոյություն ունեցավ մինչև 1081թվականը, երբ բյուզանդացիները սպանեցին Գագիկ Կարսեցուն: Արևմուտք տեղափոխված հայ ֆեոդալների, իշխանների և թագավորների մեջ որպես բյուզանդական կայսրության բանակի զորահրամանատարներ, մարզերի կառավարիչներ աչքի էին ընկնում

Կիլիկիան (Ռուբենյան) դրոշ

Աբլղարիբ Արծրունին, Գրիգոր Պահլավունին (Մագիստրոս) և Փիլարտոս Վարաժնունին: 1073թ. Գանձակից Կիլիկիա եկավ հայկական Արցախ մարզի իշխաններից մեկը, իշխան Օշինը, որը ամուսնացավ Աբլղարիբ Արծրունու աղջկա հետ և որպես օժիտ ստացավ Պապեռոն և Լամբրոն ամրոցները իր շրջակայքով, սկիզբ դնելով Օշինյան հայտնի իշխանական տոհմին, որը հետագայում նշանակալի դեր խաղաց Կիլիկյան Հայաստանի պատմական կյանքում: Բյուզանդական մյուս պաշտոնատար անձը Գրիգոր Պահլավունին էր, որը Բյուզանդիային հանձնելով Արարատյան աշխարհում ունեցած իր տիրույթներն Բջնի և այլ ամրոցներով՝ հողեր ստացավ Սեբաստիայի ու Եփրատ գետի միջակայքում և Միջագետքում։ Այս տաղանդավոր անձին շնորհվում է մագիստրոսի կոչում, և նա նշանակվեց Միջագետքի, Տարոնի, Վասպուրականի, Մանազկերտի և հավանաբար այլ վայրերի

կառավարիչ-դուքս։ Նրա սերունդները տիրակալ-իշխաններ էին Սիրիայում և Միջագետքում իսկ ոմանք էլ զբաղեցրեցին հայոց կաթողիկոսական գահը։ 11-րդ դարում Հայաստանի պատմության մեջ մեծ դեր խաղաց Փիլատրոսը Վարաժնունիների տոհմից։ Վերջինս Դիոգենես կայսեր կողմից նշանակվեց Մելիտենեում (Մալաթիա) և Անտիոքում տեղակայվածված բյուզանդական զորքերի հրամանատար։ Սույն դարի 60-ական թվականներին նա փորձեր ձեռնարկեց կայսրույթան հովանու ներքո ստեղծել հայկական իշխանությունների դաշինք։ Բայց, ավաղ, դա նրան չհաջողվեց։ Փիլատրոս Վարաժնունին 1087 թվականին հեռացավ քաղաքականության ասպարեզից։ Լինելով հմուտ դիվանագետ նա հաշվի չեր առնում կրոնադավանբանան տարբերությունը քաղաքականության մեջ, որը հազվագյուտ երևույթ էր այն ժանակվա և հատկապես հայ դիվանագիտության համար։

11-րդ դարի վերջում բոլոր սուբյեկտիվ և օբյետիվ պայմաննները կային տվյալ տարածաշրջանում հայկական պետականակերպ կազմավորում ստեղծելու համար։ Այս խնդրի լուծումը վիճակվեց Փիլատրոս Վարաժնունու վասալներից մեկին՝ Ռուբեն իշխանին, որին հանձնարարված էր Անտիտավրոս մարզի պաշտպանությունը։ Ռուբեն իշխանի 1080 թվականին հիմնած իշխանապետությունը դարձավ Կիլիկյան Հայաստանի հիմքը և գոյատևեց շուրջ 

 

Կիլիկյան Հայաստանի անկումն ու կործանումը

Կիլիկիայի Հայկական Թագավորությունը 1355 թ.-ին:
Հայերի և Լուսինյանների միջև եղել են սերտ կապեր, երբ Լուսինյանները 12-րդ դարում հաստատվեցին Կիպրոսում: Եվ գուցե, եթե չլինեին Լուսինյանները Կիլիկյան Հայաստանը կկարողանար գրավել Կիպրոսը:[18] 1342 թ.-ին Լևոնի զարմիկ Գայ դե Լուսինյանը ժառանգեց գահը և հաստատվեց գահին Կոստանդին Գ անվամբ: Նա լատինամոլ էր և դառնալով թագավոր ցանկանում էր կաթոլիկության պարտադրել տեղի հայ բնակչությանը: Հայ ազնվականությունն այն ընդունում էր, սակայն հասարակ ժողովուրդը դեմ էր այդ քայլին:[19]
1343-1344 թթ., երբ գյուղացիությունը պայքարում էր Լուսինյանների դեմ, մամլուքները ներխուժեցին Կիլիկիա:[20] Սակայն այդ օրհասական պահին ոչ մի եվրոպական երկիր չօգնեց Կիլիկիային: 1344 թ.-ին Կոստանդին Բ-ն սպանվեց:[21] Նրան հաջորդեց Կոստանդին Դ-ն: Նա կարողացավ ժամանակավորապես ազատագրել Կապան բերդը, Այասն ու Ալեքսանդրեթը: Լիպարիտ սպարապետը կարողանում էր հետ շպրտել թշնամուն: 1371 թ.-ին Սսում տեղի ունեցած ժողովը չեղյալ համարեց կաթոլիկ եկեղեցուն միանալու որոշումը: Նոր թագավորը` Կոստանդին Ե-ն ստիպված էր հաշտության պայմանագիր կնքել մամլուքների հետ, որն առաջացրեց ունիթորականների դժգոհությունը, ովքեր էլ սպանեցին նրան 1373 թ.-ին: Նրան հաջորդեց Կիլիկիայի վերջին արքան` Լևոն Զ Լուսինյանը: Մամլուքները դարձյալ ներխուժեցին Կիլիկիա և պաշարեցին մայրաքաղաքը: Հայոց զորքը Լիպարիտ զորավարի գլխավորությամբ անում էր ամեն ինչ, սակայն մամլուքների զորքը գերազանցում էր հայերի զորքին: Եվ 1375 թ.-ին մամլուքները գրավեցին Սիսն ու գերի վերցրին թագավորին և իր ընտանիքին: Արևմուտքի միջնորդությամբ Լևոնն ազատ արձակվեց: Նա անցկացրեց վերջին տարիները Եվրոպայում նոր խաչակրաց արշավանք կազմակերպելու հույսով, սակայն ապարդյուն: Նա մահացավ 1393 թ.-ին Փարիզում:[19] 1396 թ.-ին Կիլիկիայի արքա տիտղոսն անցավ նրա զարմիկին` Կիպրոսի թագավորին:[22] Ներկայումս այն կրում են իտալական Սավոյան հարստության ներկայացուցիչները: Չնայած թագավորությունն անկում ապրեց, Լեռնային Կիլիկիայում որոշ իշխաններ պահպանեցին իրենց ինքնուրույնությունը, սակայն 1515 թ.-ին Կիլիկիան վերջնականապես նվաճվեց օսմանյան թուրքերի կողմից:

Կիլիկիայի հայկական պետության պետական  կարգը  ստղծելը նրա արդյունքն է, որ հայ ժողովուրդը շինարար լինելով հանդերձ կարող է ոչ միայն եկեղեցիներ, դղյակներ, ամրոցներ կառուցել, այլ նաև օտարության մեջ պետություն։Բանակը նույնպես հայկական է, և որ կարևոր է Կիլիկիայի հայկական պետությունը ունեցել է ուժեղ նավատորմ, բայց ոչ թե հարձակվել է ուրիշ երկրների վրա, այլ պաշտպանել է պետության սահմանները ծովից և առևտրական նավերը ծովահենությունից։

Համացանցից օգտագործած կայք

http://patm.arma-vir.com/nyut.php?id=2